Τι είναι ο σασμός και πώς λειτουργεί το παραδοσιακό σύστημα συμφιλίωσης
Στην Κρήτη, όταν μια διένεξη ανάμεσα σε οικογένειες απειλεί να πάρει διαστάσεις, ενεργοποιείται μια παλιά διαδικασία που οι ντόπιοι ονομάζουν σασμό.
Πρόκειται για έναν παραδοσιακό τρόπο συμφιλίωσης, που επιχειρεί να κλείσει τις πληγές με προφορικές συμφωνίες και πράξεις που συμβολίζουν την ενότητα ή έστω το τέλος μιας διαμάχης.
Ο σασμός επικεντρώνεται στη «διόρθωση» μιας σχέσης που έχει διαρραγεί, ώστε η καθημερινότητα στις κοινότητες να συνεχιστεί χωρίς φόβο ή ένταση.
Στο κέντρο της διαδικασίας βρίσκονται οι σαστάδες – πρόσωπα που αναλαμβάνουν να διαμεσολαβήσουν. Δεν διορίζονται ούτε διαθέτουν νομική ιδιότητα.
Αναδεικνύονται μέσα από τον σεβασμό που χαίρουν από όλες τις πλευρές μιας κοινωνίας, εμπλεκόμενες σε κάποιου είδους σύγκρουση ή και μη. Μπορεί να είναι γεροντότεροι που «ξέρουν τον τόπο», ιερείς ή άνθρωποι που έχουν αποδείξει ότι μπορούν να σταθούν ψύχραιμοι σε δύσκολες στιγμές.
Οι σαστάδες συνήθως γνωρίζουν καλά και τις δύο πλευρές: Τις οικογένειες, τα σπίτια, τις παλιές ιστορίες. Αυτή η γνώση τούς δίνει τη δυνατότητα να πλησιάζουν εκεί όπου άλλοι δεν μπορούν.
Όταν ξεκινά ο σασμός, οι σαστάδες επισκέπτονται τα σπίτια των εμπλεκομένων.
Η εικόνα είναι χαρακτηριστική: Μικρές ομάδες αντρών να κάθονται σε αυλές και κουζίνες, να συζητούν για ώρες, πολλές φορές μακριά από αδιάκριτα βλέμματα.
Στις κουβέντες αυτές ακούγονται οι εκδοχές των γεγονότων, οι φόβοι, οι ανησυχίες, οι προθέσεις. Η διαδικασία προχωρά μόνο αν και οι δύο πλευρές αποδεχτούν τους μεσολαβητές. Αν δεν υπάρξει συναίνεση, ο σασμός δεν μπορεί να ξεκινήσει.
Οι διαπραγματεύσεις πίσω από τις κλειστές πόρτες
Η διαμεσολάβηση δεν είναι μονοήμερη υπόθεση. Οι σαστάδες μπορεί να χρειαστεί να ταξιδέψουν πολλές φορές, να περάσουν ώρες σε συζητήσεις, να μεταφέρουν λόγια από τη μία πλευρά στην άλλη χωρίς να αλλάξουν ούτε τόνο ούτε περιεχόμενο.
Είναι συνηθισμένο οι συναντήσεις να γίνονται σε ουδέτερα σημεία, πολλές φορές στα σπίτια φίλων, σε καφενεία ή ακόμη και σε ξωκλήσια μακριά από τον οικισμό.
Κάθε λεπτομέρεια, κάθε λέξη έχει τη σημασία της, γιατί η παραμικρή παρεξήγηση μπορεί να σταματήσει τη διαδικασία.
Τι ακολουθεί όταν επιτευχθεί η συμφωνία
Όταν οι συζητήσεις οδηγήσουν σε κοινό τόπο, οι οικογένειες συμφωνούν προφορικά ότι «έκαμαν σασμό». Από εκείνη τη στιγμή, η διαμάχη θεωρείται λήξασα. Δεν υπάρχει έγγραφο ή υπογραφή – μόνο η δέσμευση των ανθρώπων που συμμετέχουν. Η ανακοίνωση του σασμού συνήθως γίνεται μέσα στην κοινότητα με απλές πράξεις: μια επίσκεψη, έναν καφέ, μια παρουσία σε κοινωνική εκδήλωση.
Οι τελετουργίες που «δένουν» τις οικογένειες
Σε πολλές περιπτώσεις, η συμφιλίωση επιβεβαιώνεται μέσα από πράξεις που δημιουργούν νέους δεσμούς. Οι πιο γνωστές είναι:
- Βάπτιση (συντεκνιά): Ένα παιδί της μίας οικογένειας βαπτίζεται από μέλος της άλλης
- Κουμπαριά: Μέσω γάμου ή αναδοχής
- Κοινό τραπέζι: Παρουσία και των δύο πλευρών
Σε ορισμένα χωριά συναντάται το λεγόμενο «κουτσανύχισμα»: Ο νέος νονός κόβει ένα μικρό νύχι από το παιδί που βαπτίζει – συμβολική πράξη που δείχνει ότι από εδώ και πέρα οι δύο οικογένειες συνδέονται.
Το έθιμο του σασμού συναντάται κυρίως στην ενδοχώρα της Κρήτης, σε χωριά όπου τα μέλη της κοινότητας γνωρίζουν το ένα το άλλο από γενιά σε γενιά.
Καταγράφεται σε λαογραφικές πηγές και μαρτυρίες ήδη από παλαιότερους αιώνες, ως ένας τρόπος αντιμετώπισης σοβαρών διενέξεων μεταξύ μεγάλων συγγενικών ομάδων. Οι ιστορίες παλιών σασμών διασώζονται σε αφηγήσεις ντόπιων.
Παρά τις αλλαγές στον τρόπο ζωής, ο σασμός εξακολουθεί να εφαρμόζεται σε ορισμένες περιοχές. Σύγχρονες μαρτυρίες αναφέρουν διαδικασίες που κράτησαν μήνες, με διαδοχικές συναντήσεις και συμμετοχή πολλών σαστάδων από διαφορετικά χωριά. Στην περιοχή των Βοριζίων έχουν αναφερθεί πολύωρες συζητήσεις και τελετουργικές πράξεις, όπως βαπτίσεις με εφήβους νονούς, ώστε να ενισχυθεί ο δεσμός ανάμεσα στις οικογένειες που βρίσκονταν σε διαμάχη.
Οι τελετουργίες που σχετίζονται με τον σασμό μπορεί να διαφέρουν από χωριό σε χωριό. Κοινό στοιχείο όμως παραμένει ότι στόχος είναι η δημιουργία δεσμών ανάμεσα στις οικογένειες, ώστε να μην επανέλθει η ένταση στο μέλλον. Οι συντεκνιές και οι κοινές επισκέψεις στα σπίτια θεωρούνται συχνά απαραίτητο στάδιο μετά τη συμφωνία.
